TÜRKMEN TERZİ
Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Ukrayna-Rusya tahıl koridoru anlaşmasındaki arabulucu rolü nedeniyle uluslararası şöhret kazandı. Bu kritik anlaşma, Türkiye’nin aylarca süren çabalarının ardından geçen ay İstanbulda gerçekleştirilen ve birçok Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkesinin gıda güvenliği için hayati önem taşıyan BM destekli bir anlaşma. Erdoğan bu anlaşma için övgüler alırken, Suriyedeki Kürt gruplara karşı askeri operasyon düzenleme planları nedeniyle de dünya çapında kınanıyor.
Erdoğan, Rusya’nn Şubat ayında Ukraynayı işgal etmesinden bu yana uluslararası ambargolarla karşı karşıya kalan Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin ile son yıllarda çok “özel bir yakınlık” kurdu. Türkiye ile Rusya arasındaki ikili ilişkiler 2000li yılların başında iki liderin yakın diyalog kurmasıyla yeni bir aşamaya girdi. Erdoğan ve Putin sık sık birbirlerini ziyaret ediyorlar. Putin, özellikle ticaret ve enerji alanlarında Türkiye ile güçlü iş ilişkileri kurmaya istekli; ancak Erdoğanın Suriyedeki cihatçı gruplarla yakın bağları Putin için önemli bir güvenlik endişesi olmaya devam ediyor. Dolayısıyla Erdoğanın Suriyedeki Kürtlere yönelik planladığı askeri harekata hâlâ yeşil ışık yakmadı.
Türkiyenin Rusya ile ticaret hacmi 2021de 34,7 milyar dolar ile rekor seviyeye ulaştı. Türkiye Dışişleri Bakanlığına göre, Türk müteahhitler tarafından bugüne kadar Rusyada toplam değeri 75,7 milyar doları aşan bin 972 proje hayata geçirilirken, karşılıklı yatırımlar 10 milyar Doları aştı. Türkiye İstatistik Kurumunun (TÜİK) verilerine göre, Şubat-Haziran 2022 arasında 4 bin 900 Rus vatandaşı Türkiyede ev satın aldı.
Enerji, Türkiye ile Rusya arasındaki en önemli işbirliği alanı. Rusya ile Türkiye arasında imzalanan anlaşma doğrultusunda ayata geçirilen TürkAkım projesi, Ocak 2020den bu yana Rus gazını Karadeniz’in altından 935 kilometrelik boru hattı ile Avrupaya taşıyor. Putin, “Rusya’nın gazını taşıyan Türk Akımı’nın diğer tüm enerji hatlarından daha sorunsuz, hatasız çalıştığını söyleyerek projeden övgüyle bahssetti ve Avrupa’nın Türkiye’ye minnettar olması gerektiğini” söyleyerek Türk Akımı övdü. Rusyanın devlete ait nükleer enerji şirketi Rosatom’ın Mersin’de inşa ettiği 20 milyar dolar değerindeki Akkuyu Nükleer Santrali ise Rusya’nın diğer dev yatırımı. Santralin Türkiyenin yerel elektrik ihtiyacının yüzde 10unu karşılaması bekleniyor.
Rus turistler, son yıllarda Türkiyeyi ziyaret eden turistlerin çoğunluğunu oluşturdu, 2019da 7 milyon Rus ve geçtiğimiz yıl Kovid pandemisinin ardından yaklaşık 4,7 milyon Rus Türkiyeyi ziyaret etti. Ukrayna ile yaşanan savaş turizm sektörünü olumsuz etkilerken, Türk turizm sektörü bu yıl yaklaşık 1,7 milyon Rus turist bekliyor. Yakın ticari ilişkilere rağmen, Türkiye ve Rusya bir çok çatışma bölgesinde karşıt tarafları destekliyor. Libyada Türkiye, Trablus merkezli Ulusal Mutabakat Hükümetini (GNA) desteklerken, Moskova, General Khalifa Haftarın Tobruk merkezli Libya Ulusal Ordusunu (LNA) destekledi.
Türk-Rus ilişkileri, Suriye iç savaşının bir sonucu olarak ciddi bir sınavla karşı karşıya kaldı. Erdoğan, Suriye Devlet Başkanı Beşşar Esada karşı savaşan Suriyeli isyancıların ve cihatçı güçlerin ana destekçisi haline geldi ve Türkiye şu anda doğrudan askeri operasyonların bir sonucu olarak kuzey Suriye şehirlerini ve kasabalarını kontrol ediyor.
Türk F-16 savaş uçakları, Kasım 2015te Türkiye-Suriye sınır bölgesinde bir Rus savaş uçağını düşürdü. Erdoğan daha sonra Rus jetinin düşürülmesinden dolayı Putinden özür diledi ve iki lider arasındaki ilişkiler daha da güçlenmiş oldu. Bir diğer şok edici olay ise, El Kaide bağlantılı El Nusra Cephesi ile yakın ilişkileri olduğu iddia edilen polis memuru Mevlüt Altıntaş’ın 19 Aralık 2016’da Rusyanın Türkiye Büyükelçisi Andrei Karlovu öldürmesi oldu. Altıntaş, büyükelçiyi vurduktan sonra tekbir getirdi ve Halepi, Suriyeyi unutmayın diye bağırdı.
Türkiye’nin başkentindeki bu büyük güvenlik açığı, Türkiye ve Rusyayı Suriye ile ilgili yeni bir krizle yüzleşmeye zorladı, çünkü AKP yanlısı radikal kesimler, Suriyenin kuzeyindeki tarihi Halep kentini yok ettiği için suikasttan önce Rusyayı protesto ediyorlardı. Sürpriz bir şekilde, 2017 ve 2018 yıllarında yapılan birkaç görüşmenin ardından Türkiye ve Rusya, ilişkilerinde bir kez daha yeni bir sayfa açtı.Türkiye, Rusya ve İran, Suriyede savaşan tarafları on yıl süren savaşa kalıcı bir çözüm bulmak için bir araya getirme amacıyla “Astana Süreci” adı verilen üçlü bir girişim başlattı.
Bunun da ötesinde, NATO üyelerini kızdıran bir anlaşmayla Türkiye, 2017 yılında Rus S-400 hava savunma füze sistemlerini satın aldı. Washington, NATO müttefiki Türkiyeyi Rusyadan yeni silahlar satın almaması konusunda defalarca uyardı ve Türkiye’ye ambargo uygulamaya başladı. Gelinen son süreçte ise, Batı dünyası Rusyaya sert ekonomik yaptırımlar uygularken, Ukrayna krizi Erdoğana Putin ile olan ilişkisinde üstünlük sağladı. Ankara, Batı’nın yaptırımlarına katılmadı ve bunun yerine Rus oligarklarını, yatırımcılarını ve vatandaşlarını Türkiyeye davet etti.
Erdoğan ve Putin, Tahrandaki son görüşmelerinin ardından Rusyanın Karadeniz kıyısındaki Soçi tatil beldesinde bir ayda ikinci kez bir araya geldi. 5 Ağustosta Soçide düzenlenen dört saatlik bir toplantıda, ulaştırma, tarım, finans ve inşaat sektörlerinde işbirliğini artırma ve Rus gazının ödemelerinin bir kısmını Ruble ödeme konusunda anlaşma sağlandı.
Kremlin sözcüsü Dmitry Peskov Cuma günü Soçide gazetecilere verdiği demeçte, Putin ve Erdoğan, Soçideki görüşmeleri sırasında BRICS konusunu tartışabilirler dedi. BRICS, dünyanın önde gelen yükselen piyasa ekonomileri Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney Afrikanın baş harflerinin bir araya getirilmesi ile oluşan kısaltma. İlk BRIC zirvesi 16 Haziran 2009da Rusyanın Yekaterinburg kentinde gerçekleşti. Dört ülkenin seçilmiş liderleri BRIC üyeliğini resmen ilan ettiler ve Güney Afrika Aralık 2010da bloga katılmaya davet edildi ve BRICS ile sonuçlandı. BRICS dünya ticaretinin yüzde 17sini oluşturuyor ve üyeler dünya nüfusunun yüzde 45ine ev sahipliği yapıyor.
Erdoğan, Suriye sınırının öte tarafında 30 kilometre derinliğinde bir tampon bölge oluşturmak için Suriyenin kuzeyindeki Tel Rıfat ve Menbiç kentlerini ele geçirmek için başka bir askeri operasyon planlarken, Türkiyenin Suriye operasyonu Soçide gündemin üst sıralarında yer aldı. İki şehir, Suriyeli Kürt silahlı grubu Halk Koruma Birimleri (YPG) tarafından kontrol ediliyor. Türkiye, YPGyi PKK Suriye kolu olarak görüyor. Erdoğan, Putini Suriye operasyonu konusunda ikna etmeye çalıştı, ancak Putin kararlılığını koruyarak Erdoğanı Suriyeyi istikrarsızlaştırmaktan kaçınması konusunda uyardı ve Erdoğan’ı Suriyede Esad ile bir çözüm bulmaya teşvik etti.
Türkiye, Rusyadan yeşil ışık almadan Kürt güçlerini hedef alabilir, ancak bu durum operasyonun sınırlı kalması demek. Büyük çaplı bir operasyon için Türkiyenin, büyük ölçüde Rusya tarafından kontrol edilen Suriye hava sahasını kullanması gerekiyor. Rusya, PKKyı veya Suriyeli silahlı Kürt grupları terörist olarak listelemedi ve Kremlinin asıl endişesi Kürt gruplar değil, İdlibdeki cihatçılar. Türkiye, cihatçı güçlerin son kalesi olan Suriyenin İdlib kentini doğrudan kontrol edemese de, şehri Rus destekli Esad güçlerinden koruyor.
Rusya ve Rusya destekli Suriye rejim güçlerinin Şubat 2020de İdlibde 34 Türk askerini şehit etmesi olayının ardından Türkiye ile Rusya arasındaki gerilim tırmandı. Rusya, İdlib ve kuzey Suriyede savaşan çok sayıda Kafkasyalı cihatçının geri dönüp Rusyayı tehdit etmesinden korkuyor ve Türkiyenin İdlibdeki cihatçı gruplarla ilişkisini uzun süredir eleştiriyor. Rusyanın Suriye elçisi Alexander Lavrentiev, Eylül 2018de Cenevrede gazetecilere verdiği demeçte,İdlib’in Türkiye’nin kontrolünde olduğunu ve bölgede ılımlı muhalif gruplarla El Nusra gibi terörist grupları ayırt etme sorumluluğunun Ankara’da olduğunu söyleyerek Türkiye’yi cihatçılarla arasına mesafe koyması konusunda uyarmıştı.
Mart 2020de Erdoğan ile yaptığı basın toplantısında da Putin, teröristlerin ve radikal unsurların arttığından ve yılın başından bu yana Rusyanın işlettiği Hmeymim Hava Üssüne 15 kez saldırdıklarından şikayet etti. İki ülke arasındaki bir diğer çekişme noktası da Erdoğan hükümetinin Kieve Ukraynanın Rus saldırılarına karşı savunmasında etkili olan Bayraktar TB2 drone’larını satıyor olması. Erdoğan, Putinin Tahranda kendisinden Bayraktarları Rusyaya satmaya başlamasını istediğini iddia etti, ancak Bayraktar TB2 üreticisi Baykarın CEOsu Haluk Bayraktar, Temmuz ayında CNN Internationala verdiği röportajda “Drone’larımızı komşu Rusyaya tedarik etmedik ve etmeyeceğiz. ” dedi.
Türkiye, Montrö Sözleşmesi kapsamında Çanakkale ve İstanbul boğazlarından Rus savaş gemilerinin Akdenizden Karadenize geçişini sınırlayabildiğinden, Rusya Erdoğan ile yakın ilişkilerden yararlanıyor. Türkiyenin hava sahası, Rusyanın Suriyeye ulaşması için de kilit öneme sahip ve Türkiyenin enerji koridoru, Rusyanın petrol ve gazını Avrupaya aktarması için en güvenli yol olmaya devam ediyor. Türkiye, Rusyanın önemli bir stratejik ve ekonomik ortağı olmaya devam ediyor, ancak Türkiye, Ortadoğuya giden cihatçılar için tercih edilen geçiş rotası haline geldiğinden ve Suriye iç savaşının patlamasından bu yana IŞİD Türkiyede aktif hale geldi. Erdoğan, Putin için giderek daha da güvenilmez bir ortak haline geliyor.
