DWden Burcu Karakaşın haberine göre, İnsan Hakları Derneği (İHD) ve Türkiye İnsan Hakları Vakfı (TİHV) Dokümantasyon Merkezi tarafından yayınlanan Verilerle 2022 Yılında Türkiyede İnsan Hakları İhlalleri raporuna göre, 2022 yılının ilk 11 ayında kolluk güçlerinin yargısız infazı, dur ihtarına uyulmadığı gerekçesiyle veya rastgele ateş açması sonucu 8 Aralık 2022 tarihi itibariyle 1i çocuk 15 kişi yaşamını yitirdi. Cezaevlerinde hastalık, intihar, şiddet, ihmal gibi gerekçelerle en az 61 kişi hayatını kaybetti. TİHVe işkence ve kötü muameleye maruz kaldığı iddiasıyla 1.130 kişi başvuruda bulundu. Toplanma ve gösteri özgürlüğü kapsamında yapılan barışçıl eylem ve etkinliklere yapılan müdahalelerde 143ü çocuk olmak üzere en az 5 bin 148 kişi işkence ve kötü muamele niteliğindeki uygulamalar ile gözaltına alındı.
Basın ve ifade özgürlüğüne yönelik saldırılar 2022 yılında da devam etti. 63 gazeteci gözaltına alındı, 30 gazeteci tutuklandı, 9u adli kontrol ve 1i ev hapsi tedbiriyle serbest bırakıldı. 507 habere, 274 içeriğe, 33 sosyal medya paylaşımına, 1.773 siteye erişim engellendi. Valilikler ve kaymakamlıklar tarafından 19 ilde ve 3 ilçede en kısası 1, en uzunu 30 gün olmak üzere 72 kez tüm eylem ve etkinlikler yasaklandı. Farklı dernek, vakıf, sendika, meslek örgütü ve platformların üye ve yöneticisi olan en az 126 kişi gözaltına alındı, 27 kişi tutuklandı.
Türkiyede hak ve özgürlük ihlaline ilişkin tablo son yıllarda aşağı yukarı böyle. İhlallerle birlikte Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine (AİHM) Türkiyeden başvurular da son yıllarda artış gösterdi. Ancak AİHMden çıkan kararlar, uygulamaya yansımıyor.
Uygulansa Türkiyeyi Finlandiya seviyesine dönüştürebilir
Türkiyenin 1950 yılında imzaladığı Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS), 1954ten bu yana yürürlükte. AİHM, söz konusu sözleşmenin denetim organı olarak biliniyor. AİHM kararları, insan haklarının tesisinde önemli rol oynuyor.
Anayasanın 90ıncı maddesinde Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası andlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası andlaşma hükümleri esas alınır deniliyor. Anayasa hukukçusu Dr. Serkan Köybaşı, söz konusu maddenin temel hak ve özgürlüklere ilişkin sözleşmelerin kanunlardan daha üstün olduğunu belirttiğini, ama yargı bağımsızlığı olmaması nedeniyle uygulanmadığını söylüyor:
Buna bağlı olarak da Türkiyede insan hakları ihlalleri var olmaya devam ediyor. Aslında insan hakları konusunda temel madde olması gereken bir madde. Siyasal iradenin arkasında durması ve yargının da uygulaması halinde Türkiyeyi birkaç ay içerisinde Finlandiya seviyesinde insan haklarına dönüştürebilecek bir madde.
Köybaşına göre insan hakları ihlallerinin temel nedeni ise Anayasanın uygulanmıyor olması. Köybaşı, Çünkü Anayasa zaten AİHSyi mahkeme kararlarımızdan üstün tutan bir düzenleme içeriyor diyor.
Kararların uygulanması sistemi iyileştirebilir
AİHM kararlarının sözleşmeye dahil olması nedeniyle iç hukukta doğrudan etkisi var. Avukat Tuğçe Duygu Köksal, AİHM kararlarının taraf devletler için bağlayıcı olduğunu vurguluyor. Köksal, AİHM kararlarının uygulanmamasının, yargı sistemi ve bireyler üzerinde çarpan etkileri oluyor. Tutuklama, işkence ve kötü muamele yasağı, toplantı ve gösteri yürüyüşü ya da ifade özgürlüğüyle alakalı tespitleri ülkedeki çeşitli yargılamalara konu olan bireyleri etkileyen tespitler içeriyor diyor.
Hukukçulara göre, kararların uygulanması sistemin iyileşmesini sağlayabilir. Köksal, Ceza Muhakamesi Kanununda avukata erişim ya da adil yargılanma hakkıyla ilgili güvenceler AİHM kararlarının uygulanması sonucunda oldu. 6284 Sayılı 6284 sayılı Ailenin Korunması ve Kadına Karşı Şiddetin Önlenmesine Dair Kanun da yine AİHMin Nahide Opuz kararından sonra gelişti hatırlatmasını yapıyor.
Avukat Köksal, AİHMnin tespit, genel tedbir ve ihlal kararlarının sistematik problemlere de işaret etmeleri nedeniyle başka ihlallerin önlenmesini mümkün kılacağına da dikkat çekiyor. Köksal, kesinleşen AİHM kararlarının uygulanmamasının verdiği en büyük zararın sisteme duyulan güven kaybı olduğunu belirtiyor:
Neye karşı güven kaybı? Kolluğa, yargı mensuplarına, idareye karşı güven kaybı… Sisteme ne kadar güven duyarsanız o kadar insan haklarına ve hukukun üstünlüğüne saygılı bir çerçeve geliştirmiş olursunuz.
Cumhurbaşkanına hakaret davalarındaki durum
TİHV Dokümantasyon Merkezinin verilerine göre, 2022 yılının ilk 11 ayında en az 31 kişi Cumhurbaşkanına hakaret iddiasıyla yargılandı. Aynı gerekçeyle 2si çocuk 1i gazeteci 11 kişi gözaltına alındı, 6 kişi tutuklandı. Hukukçular, Cumhurbaşkanına hakaret davalarının da AİHM kararlarının uygulanmaması sonucunda açılmaya devam edildiğini söylüyor. Serkan Köybaşı, Fransada bir başvuru üzerine verilen kararı anlatarak AİHM, başkanlık sistemlerinin olduğu ülkelerde eleştiriye daha açık olunması gerektiğini ve böyle bir suç olamayacağına hükmetti. Bir euro bile ceza veremezsin dedi. Bu bizi de bağlıyor diyor.
Erselan Aktan da AİHMnin Cumhurbaşkanına hakaret suçu ile ilgili 2021 tarihli Vedat Şorli ihlal kararını hatırlatıyor:
AİHMnin Cumhurbaşkanına hakaret suçunun sözleşmeye uygun olmadığı yönündeki kararını kullanan hiçbir mahkeme yok henüz. Mahkemeler beraat kararı verseler dahi AİHMnin bu kararına yer vermeye yanaşmıyor.
AİHMye taşırsınız artık denmesine çokça şahit olduk
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan 2018de AİHMin Selahattin Demirtaşın tutuklanmasının siyasi bir karar olduğunu teyit etmesinin ardından AİHM kararları bizi bağlamaz. Biz karşı hamlemizi yapar, işi bitiririz demişti. Avukat Erselan Aktana göre, bu açıklama önemli bir eşiğin geçilmesine neden oldu:
AİHMnin Demirtaş kararı, tutuklama ve yargılamanın siyasi saiklerle yürütüldüğünü, teyit ediyordu. Bu tespit, AİHMin Türkiyeye yönelik kararları açısından ilkti. En azından yargı camiasında bir şok etkisi yaratması gerekiyordu. Ancak iktidar bu etkiyi, AİHMyi davanın politik tarafıymış gibi göstererek kendince bertaraf etti.
Erselan Aktana göre, yerel mahkemeler ve soruşturma makamları artık uluslararası sözleşme atıflarına şüpheyle bakıyor. Sorgu ve yargı makamlarının AİHMe hukuki denetim mekanizması değil, şikâyet mercii gibi yaklaşmaya başladığı kanaatinde:
İfade özgürlüğü kapsamındaki davalarda yargılananlara avukatın karşı çıktığı karar için hakimlerin AİHMe taşırsınız artık denmesine çokça şahit olduk.
Hukukçular, AİHM kararlarına aykırı kanunların uygulanmaya devam etmesi neticesinde insan hakları ihlallerinin de süreceği konusunda uyarıyor. Ersan Aktan sözlerini şöyle sürdürüyor:
AİHM kararlarının sınırlı gücü, Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesine yapılan bildirimlerle güçlendirilmeye çalışılıyor. Hükümet ise bu bildirimlere birbirinin aynı cevaplar vermek ve birtakım taahhütler sıralamakla yetiniyor. Bu haliyle hükümet ne bildirimlerden ne de ihlal prosedüründen çekiniyor gibi görünüyor.
