Sevakin Adasının Türkiyeye tahsis edildiği, Türk askerinin görevlendirildiği, en az 600 milyon dolarlık Türk yatırımlarının olduğu Sudan, Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığının (TİKA) en fazla yardım ettiği beşinci az gelişmiş ülke konumunda.
Sudanda geçen yıl kasım ayından bu yana devam eden protesto eylemlerinin ardından, 1989da darbeyle devlet başkanı olan Ömer el Beşir, 30 yılın ardından ordu tarafından görevden alındı.
Yerine gelen Savunma Bakanı Orgeneral Avad Muhammed Ahmed bin Avf, Ankaranın meşru kabul etmediği Mısırdaki darbeci cumhurbaşkanı Abdulfettah Sisinin Kahiredeki askeri okuldan sınıf arkadaşı.
Ankara ile yakın ilişkileri olan Ömer el Beşirin devrilmesinin üzerinden birkaç gün geçmeden, bu kez Avf istifa etti.
Son olaylar ve yönetimde yaşanan bu değişimler, Sudandaki ticari yatırımları son yıllarda artan ve hatta ülkeye bir askeri yerleşke de inşa eden Türkiyenin de dikkatlerini ülkeye çevirdi.
BBC Türkçede yer alan Ece Göksedefin haberine göre, ülkenin toplam ihracatı 2016da 3.7 milyar dolardı, ithalatı ise 9.3 milyar dolar. İthalatın yaklaşık yüzde 5i Türkiyeden yapılıyor.
Türkiye Dışişleri Bakanlığı verilerine göre Sudanda 300 milyonu doğrudan, 300 milyonu da müteahhitlik işleri olmak üzere 600 milyon doların üzerinde Türk yatırımı var.
Ülkedeki Türk firmaları demir-çelik, çimento, deri, mermercilik, mobilyacılık, şehirlerarası otobüs taşımacılığı gibi alanlarda çalışıyor.
Ticaret Bakanlığı verilerine göre 2017 yılı sonu itibarıyla Türkiyede 212 Sudan sermayeli şirket faaliyet gösteriyor. Bunların tümü, büyük yatırım kategorisine girmeyen küçük ölçekli girişimler.
2005te Türkiyenin başlattığı Afrika açılımı kapsamında Sudan ile yakın ilişkiler geliştiren Ankara, birçok alanda Hartumla işbirliği yapıyor.
Ticaret Bakanlığının verilerine göre Türkiye ile Sudan arasındaki ikili ticaret hacmi 2017de 481.4 milyon dolardı.
Cumhurbaşkanı Erdoğan, Aralık 2017de yaptığı Sudan gezisinde, Türkiye ile Sudan arasında yaklaşık 500 milyon dolar olan ticaret hacmi yetersiz, kısa vadede 1.2 milyar dolarlık hacme ulaşılacak ancak hedef 10 milyar dolardır demişti.
Ancak 2017de, yani Erdoğanın ziyareti öncesindeki yıl, ihracatta daralma meydana geldi. 2016da 460 milyon dolar olan Türkiyenin Sudana ihracatı, 2017de 395 milyon dolara geriledi.
Türkiyenin Sudana en çok ihraç ettiği ürünlerin başında kazan, makine, mekanik cihaz, nükleer reaktör aksamları, elektrikli cihazlar, ses ve televizyon görüntü cihazları, sebze, diyet gıdalar, demir-çelik ürünleri ve plastik ürünler geliyor.
Türkiyeye Sudandan ithalat ise 2017de 50 milyon dolardan 86 milyon dolara çıktı. İthalat, en az gelişmiş ülkelere sağlanan gümrük vergisiz ya da indirimli vergilerle yapılıyor.
Sudandan yapılan ithalatta en önemli ürünlerin başında tohum, meyve, saman ve kaba yem, pamuk, şeker, deri, altın, inci ve kıymetli metaller geliyor.
Son beş yılda ithalatta en büyük artış ise, yüzde 279 oranıyla işlenmemiş altında görüldü.
TİKAnın en az gelişmiş ülkeler kategorisinde en fazla yardım ettiği ülke 60.6 milyon dolarla Somali. Somaliyi 36.5 milyon dolarla Afganistan, 10 milyon dolarla Yemen, 9.6 milyon dolarla da Nijer takip ediyor. Sudan, 7 milyon dolar değerindeki yardımlarla beşinci sırada.[Sudan]TİKAnın Sudanın farklı bölgelerinde tarım, eğitim, turizm, sağlık, temiz suya ulaşım gibi alanlarda projeleri var.
Örneğin Sudandan geçen Nil Nehrinin suyu, ilk kez TİKAnın projesiyle 2017nin eylül ayında, 40 tonluk bir depoda temizlenerek 10 bin kişinin kullanımına sunuldu. Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, Sudanda 90 adet yeni su kuyusu da açtı.
39 milyon nüfuslu Sudandan 450 öğrenci, Türkiyeye eğitim için getirildi. Ardından başkent Hartumda Sudan-Türkiye Üniversitesi kurulması kararı alındı.
Bunların tümü, 2000li yılların başından bu yana gelişen işbirliğinde soğuk güç sağlamaya yönelik adımlar. Ancak komşu ülkelerin ve Körfezin tepkisini çeken asıl adım, Sevakin Adasına asker gönderilmesi kararı oldu.
Erdoğanın Aralık 2017deki ziyaretinde gündeme oturan anlaşmalardan biri de, Osmanlı döneminde Afrikadan hac için yola çıkan Müslümanların geçiş noktası olan, Sudan Limanının güneyindeki, birçok Osmanlı eserini barından Sevakin Adasının Türkiyeye tahsis oldu. Sudan Dışişleri Bakanı İbrahim Gandur, bu anlaşmanın askeri işbirliğinin de yolunu açabileceğini söyledi.
Cumhurbaşkanı Erdoğan da Türkiyeye belirli bir süre için Sevakinde turistik bölge ve Kızıldeniz üzerinden Mekkeye geçen hacılar için konaklama merkezi inşası izni verildiğini, Sevakin ve diğer alanlarda Türkiyenin yapacağı projelerin toplam tutarının 650 milyon doları bulacağını açıkladı.
2019a kadar 30 uzman tarafından altyapı çalışmalarının tamamlandığı adada, inşaat çalışmaları yakın zamanda başladı. Gümrük Muhafaza Binası da restore edildi.
Anlaşmanın hemen ardından Mısır medyasında, Sisi hükümetinin bu karardan duyduğu rahatsızlıkla ilgili haberler çıktı. Türkiyenin bölgede gizli emelleri olduğu yazıldı.
Bu arada Suudi Arabistanın Hartum Büyükelçisi ve Birleşik Arap Emirliklerinden bazı yetkililer, adada kendi ülkelerinin yatırım planları olduğunu, Sudan kıyısı boyunca yeni limanlar inşa etmeyi hedeflediklerini duyurdu.
Ziyaretten bir ay sonra, Şubat ayı başında Sudan Dışişleri Bakanı Gandur, Mısıra gitti. Burada Mısırlı mevkidaşı Sami Şükriyle düzenlediği ortak basın toplantısında Sudan yönetiminin Sevakin Adasında bir Türk askeri üssü inşa edilmesi gibi bir niyeti yoktur. Burası Sudanlılara ait bir Sudan toprağıdır dedi.
Ancak Milli Savunma Bakanı Hulusi Akar, Ağustos 2018de Ankarada düzenlenen Büyükelçiler Konferansındaki bir kapalı oturumda, Sevakin Adasında inşaatlarda çalışan Türkleri korumak amacıyla bölgeye gönderilen Türk askeriyle ilgili konuşurken, askeri üs ifadesini kullandı.
Bölgeyi yakından takip eden ve TİKA ile birlikte çalışan bir güvenlik kaynağı, şöyle dedi:
Türk askerinin bölgeye yerleşmesi için de inşaat çalışması başladı. Çünkü oradaki yatırımlara çok büyük para harcandı. Somalideki gibi büyük bir askeri üs ve eğitim alanı değil, sadece Sevakin Adasındayız. Çünkü Sudan çok karışık, farklı ülkelerin etkisinde olan, silahı da olan farklı aşiretler bölgeye hâkim. Orada görev yapan Türklere saldırma ihtimali olduğu için, onları durdurmamız ve bölgeyi korumamız lazım. Bölgedeki çalışmalar bittikten sonra da, bölgesel stratejik hedefler doğrultusunda Türk askeri orada kalıcı olacak. Strateji bunu gerektiriyor.
Türkiyenin Sudanla işbirliğinin gelişmesinin en önemli sebeplerinden biri, geçen hafta görevden alınan eski devlet başkanı Ömer el Beşirin Ankaradaki hükümetle yakınlığıydı.
Uluslararası Ceza Mahkemesi tarafından hakkında savaş suçu işlediği gerekçesiyle yakalama kararı olan Beşir, 2009da Türkiyeye gelmiş, ziyaret tepki çekmişti.
Sudan, kuzey komşusu Mısır ve onun Körfezdeki ortakları Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleriyle (BAE) çok yakın ilişki içinde.
Yemende Suudi Arabistan ve BAE öncülüğünde, İran destekli Husilere karşı yürütülen savaşa Sudan da bin asker gönderdi. 2016da bu ülkelerin bölgedeki en büyük rakibi olan İran ile ilişkilerin seviyesini düşürdü.
Ancak Mısırla zaman zaman su kaynakları ya da sınırdaki ihtilaflı bölgeler üzerinden yaşanan gerilim gibi sebepler, Ömer el Beşiri ilişkilerde denge gözetmeye itti. Türkiye ile ticari ve askeri işbirliğini de ilerletti.
Haziran 2017de Suudi Arabistan öncülüğünde birçok ülke Katara ambargo uyguladığında da, Sudan onlara katılmadı.
Katarın da ülkede 4 milyon dolarlık yatırım sözü var. Erdoğanın 2017 sonunda yaptığı ziyaretle aynı sıralarda, Körfez ülkelerinin ve Mısırın ambargo uyguladığı Katarın Dışişleri Bakanı da Hartumdaydı.
Ancak Ömer el Beşirin devrilmesinin ardından yerine gelen darbe yönetimi, dış politikada bölge ülkeleriyle kurulan ilişkinin seyrinin değişmesine yol açabilir. Öyle ki, Ömer el Beşirden görevi devralan ancak 24 saat geçmeden istifa eden, Sisinin askeri okuldan sınıf arkadaşı olan Avfın atığı ilk adımlardan biri, Müslüman Kardeşler üyelerini tutuklamak oldu.
Müslüman Kardeşler, Mısır ve Suudi Arabistanda terör örgütü olarak kabul ediliyor. Katara uygulanan ambargonun sebeplerinden biri de, Dohanın Müslüman Kardeşlere verdiği destekti.
Yeni yönetimle ilgili bir yorum yapmaktan kaçınan Erdoğan, Milli uzlaşı temelinde ve barış içinde Sudanın bu süreci atlatması en önemli temennimdir. Çünkü bu ülkeler bu tür darbelerden çok çekti. Her darbe çok ciddi bir kan kaybıdır. Bu kayba dost, kardeş Sudanın muhatap olmasını doğrusu istemem demekle yetinmişti.
