ARİF ASALIOĞLU
Küresel jeopolitik gerilimlerin arttığı günümüzde, petrol ve doğalgaz gibi enerji kaynaklarını üreten ve ihraç eden iki ülke İran ve Rusya arasında stratejik düzeyde ilişkilerin geliştiğini gözlemliyoruz. Yakın zamana kadar, iki ülke çok alanda birbirlerinin rakibi gibi hareket ederken Rusya, İran’ın nükleer programı sebebiyle Batı’yla ilişkilerinde izole edilmesini kendi lehine bir pazarlık konusu yapmaya çalışmaktadır. Özellikle Ukrayna savaşı sonrası Moskova çok konuda Tahran’ı yanında göstermeyi başarmıştır.
2021 sonbaharında Rusya ve İran arasında imzalanan “Kapsamlı İş birliği Paktı” ile iki ülke arasında enerjiden teknoloji transferine kadar çok alanda ilişkiler ivme kazandı. Biraz daha üst bakış yaparsak İran, Çin ve Rusya arasında artık bir doğu ekseni ortaya çıkıyor. Çünkü İran, stratejik ve ticari alanda işbirliğini öngören bu yönde bir anlaşmayı 27 Mart 2021’de Çin ile de imzaladı. Bunların devamı olarak İran, eylül ayında Rusya ve Çin’in liderliğini yaptığı Şangay İş birliği Örgütü’ne kabul edildi. Aslında Rusya ve İran arasındaki İlişkilerin Temelleri ve İşbirliği İlkeleri Antlaşması Mart 2001de imzalandı ve geçerlilik süresi her beş yılda bir otomatik olarak yenileniyor.
Rusya Devlet Başkanı Putin, Şanghay İşbirliği Örgütü toplantısı için bulunduğu Semerkant’ta İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi ile gerçekleştirdiği görüşmesinde, “Rusya ile İran arasında yapılacak yeni bir büyük anlaşma üstündeki çalışmalarımızın son aşamasında bulunuyoruz, söz konusu anlaşma ilişkileri stratejik düzeye çıkaracak” dedi. İkili arasındaki zirvede, savunma sanayi, güvenlik, ekonomik bağların güçlendirilmesi, ulaşım bağlantılarının geliştirilmesi, bölgenin kültürel ve insani boyutunun güçlendirilmesi gibi çok çeşitli konular ele alındı.
Amerikan HIMARSa karşı İran SİHA’sı Şahid-129
Geçtiğimiz yaz aylarında, Moskova yakınlarındaki askeri havaalanına Rus nakliye uçağı Il-76’nın İrandan bilinmeyen kargolarla iniş yaptığı iddia edildi. Rusya’nın İran’dan İnsansız Hava Aracı (İHA) alacağı ilk olarak gündeme ABD Ulusal Güvenlik Danışmanı Jake Sullivan tarafından atıldı. Yine aynı günlerde Rus basınında çıkan bazı haberlerde Rusya’nın birçok yönden Amerikan MQ-1 Predatorın benzerleri olan Şahid-129 taşıyıcı ve keşif İHA’larını almak istediği detayı paylaşılmıştı. İran’dan gelen insansız hava aracının teknik özellikleri sayesinde Rus ordusuna, Ukrayna Silahlı Kuvvetleri’nin cephe hattının çok ötesinde üslendiği yerlere saldırmayı mümkün kıldı. Sınıfı ve görevleri açısından Şahid-129, Rus Orion’dan hem gelişmişlik hem menzil hem de silah kapasitesi açısından önemli ölçüde daha başarılı.
Kommersantın, Amerikan Analitik Savaş Araştırmaları Enstitüsü (ISW) uzmanlarına dayandırdığı bir haberinde İranın, 26 Temmuzda Moskova ve Tahran tarafından imzalanan anlaşma uyarınca insansız hava araçları karşılığında Rusya’dan Su-35 uçaklarını alabileceğini iddia etti. ISW Enstitüsü ayrıca İrandan Rusyaya yolcu uçuşlarını artırma anlaşmasının Tahran tarafından Rus savaş uçakları satın almak için kullanılabileceğini de dile getirdi.
26 Temmuzda, İran teknoloji ve onarım merkezleri ile Rus havacılık endüstrisi arasında, Rusyaya uçak parçaları ve ekipmanlarının ihracatını ve İrandan teknik destek sağlanmasını içeren bir işbirliği anlaşması imzaladı. 16 Temmuzda ise ABD başkanlık yönetimi, İran tarafının hızlandırılmış bir zaman diliminde yüzlerce İHAyı Rusyaya satmaya hazırlandığına dair bilgiler elde ettiklerini duyurdu. ISW uzmanları ise, İran’ın, Su-35 uçaklarının kullanımı ve bakımı için eğitilecek pilotlar ve teknisyenlerle birlikte ilk parti insansız hava araçlarını (İHA) Rusyaya göndermeye hazır olduğunu iddia etti.
Bir müddet sonra Kiev yönetimi, Rusya’nın 17 Ekimde başkent Kieve SiHA’larla düzenlediği saldırının İran tarafından Rusyaya verilen Şahid-136 tipi kamikaze insansız hava araçlarıyla gerçekleştirildiğini duyurdu ve İran ile diplomatik ilişkileri tamamen kesmeye hazırlandığını açıkladı. Kremlin Sözcüsü Dmitriy Peskov ise yaptığı açıklamada, Ukraynada İran SİHAlarının kullanıldığına yönelik iddiaları yalanladı. Fakat AB ve İngiltere, 20 Ekimde Rusyaya insansız hava aracı sattığı iddiasıyla İrana yaptırım kararları aldı. E3 olarak adlandırılan İngiltere, Fransa ve Almanya da 21 Ekimde BMye suçlamaların soruşturulması çağrısında da bulundu.
Askeri uzmanlar İranın aslında birçok farklı İHAsı olduğunu, bunlar arasında keşif, saldırı ve kamikaze modellerinin bulunduğu, birçoğunun farklı çatışma bölgelerinde ve muharebe operasyonlarında test edildiğini söylüyor. Askeri-Siyasi Gazetecilik Merkezi uzmanı Boris Rozhin, kendi telegram kanalında Rusyanın İrandan yeni Arash-2 insansız hava araçları sipariş ettiğini söyledi. İran kaynaklarına atıfta bulunan Rus askeri uzman Rozhin’e göre Rusyanın İran’dan sipariş ettiği Arash-2 SİHA’ları Rusya’nın geçtiğimiz aylarda İran’dan satın aldığı mevcut Shahid-136dan (Geran-2 olarak Rus ordu envanterinde kayıtlı) daha güçlü savaş başlıklarına sahip. 
Tarımdan enerjiye diğer projeler
İran Gaz Mühendisliği ve Geliştirme Şirketi (IGEDC) Genel Müdürü Reza Noshadi, Rusya ile 40 adet gaz türbini tedariki için bir sözleşme imzaladıklarını, İran’ın kendi üretimi olan doğalgaz türbinlerini Rusya’ya ihraç edeceğini söyledi. Noshadi, yaptırımlar döneminde İrandaki gaz üretiminin iki katına çıktığını da vurguladı.
İran Petrol Bakanı Cevad Uci, ülkesinin Rusya ile 44 milyar dolarlık anlaşmalar imzaladığını duyurdu. 40 milyar doları doğalgaz boru hatları inşa etmek için, 4 milyar doları da petrol ve gaz sahalarını geliştirmek için kullanılacak. Anlaşma Hazar Ekonomik Forumunda görüşüldü. 7 Ekimde İran Petrol Bakanı, Rusya Başbakan Yardımcısı Alexander Novak ile bir araya geldi.
Rusya, İran ve Azerbaycan, Tahranda transit trafiğin kolaylaştırılmasına ilişkin bir mutabakat anlaşması imzaladı. Kommersant’ta yer alan habere göre üçlü memorandum, söz konusu ülkelerde dış ekonomik faaliyetler yürüten kurum ve kuruluşların gümrük prosedürlerinden daha basit ve hızlı şekilde geçmesini sağlayacak. Temmuz ortasında özellikle Rusya, İran ve Hindistanı birbirine bağlayan ve Azerbaycandan geçen Sevir-Yug (Kuzey-Güney) uluslararası ulaşım koridorunun açıldığı duyurulmuştu.
İran hükümeti, ikili ilişkilerin genişletilmesi kapsamında Rusyaya yapılacak ihracat için öncelikli alanlar belirledi. İran Sanayi, Maden ve Ticaret Bakan Yardımcısı Peyman Pak, Rusya ve İran’ın her türlü bankacılık işlemini SWIFT olmadan yapabileceğini belirtti ve bunu sağlayacak mekanizmanın önümüzdeki günlerde resmen duyurulacağını söyledi. Moskova’daki İran ürünleri fuarında konuşan İran kooperatifler odası başkanı Rusya ile ticarette % 60 artış öngördüğünü söyledi.
Sonuç olarak hem İran’a hem de Rusya’ya izolasyon uygulamaları Rusya ve İran birlikteliğinin ana çizgisi. İki taraf da “aynı gemideyiz” diye düşünüyor. Moskova, Ukrayna savaşında çok sert bir Batı savunması ile karşılaştı. Bunu telafi etmek için Türkiye, Çin ve İran ile uzun süreli anlaşmalar kurmaya çalışıyor. Haliyle Tahran ile ortak paydalar var. Petrol ve petrol ürünleri, gaz ve sektörel ürünler konusunda iş anlaşmalarını da kapsayan birliktelik söz konusu. Ayrıca İran kendine yeten, bağımsız ekonomiye sahip olmak için her açıdan ve her alanda ekonomisini güçlendirmeye çalışıyor. Bu imkanı ise şimdi Moskova açıyor.
